Ngay từ khi mới ra đời tại Pháp (năm 1995), “Bàn tay nặn bột” đã được tiếp nhận và truyền bá rộng rãi. Nhiều quốc gia trên thế giới đã hợp tác với Viện Hàn lâm khoa học Pháp trong việc phát triển phương pháp này. Đến nay, “Bàn tay nặn bột” đã có mặt ở nhiều nơi trên thế giới, từ các nước đang phát triển đến các nước phát triển có nền giáo dục tiên tiến như Mỹ, Pháp, Đức, Canada, Mexico, Brazil, Trung Quốc, Thái Lan, Colombia, HyLạp, Malaysia,… trong đó có Việt Nam.
Phương pháp dạy học “ Bàn tay nặn bột” là một thuật ngữ được dịch ra tiếng Việt dựa trên từ nguyên gốc tiếng Pháp “La main à la pâte”. “La main à la pâte” có nghĩa là đặt “tay” (la main) vào “bột” (la pâte), và được hiểu là hãy bắt tay vào hành động, bắt tay làm thí nghiệm, bắt tay vào tìm tòi nghiên cứu tài liệu.
“Bàn tay nặn bột” là phương pháp hình thành kiến thức khoa học cho học sinh dưới sự hướng dẫn của giáo viên và bằng chính các hành động của học sinh, để chính các em tìm ra câu trả lời cho các vấn đề được đặt ra trong cuộc sống thông qua tiến hành thí nghiệm, quan sát, nghiên cứu tài liệu hay điều tra. Đứng trước một sự vật, hiện tượng hay một vấn đề khoa học đặt ra, học sinh có thể đặt ra các câu hỏi, các giả thuyết từ những hiểu biết ban đầu, đề ra các giải pháp, các thí nghiệm, tiến hành các thí nghiệm nghiên cứu để kiểm chứng và đưa ra những kết luận phù hợp thông qua thảo luận, so sánh, phân tích, tổng hợp kiến thức.
Cũng như các phương pháp dạy học tích cực khác, “Bàn tay nặn bột” luôn coi học sinh là trung tâm của quá trình nhận thức, chính các em là người tìm ra câu trả lời và lĩnh hội kiến thức dưới sự giúp đỡ của giáo viên. Mục tiêu của “Bàn tay nặn bột” là tạo nên tính tò mò, ham muốn khám phá, yêu và say mê khoa học của học sinh. Ngoài việc chú trọng đến kiến thức khoa học, “Bàn tay nặn bột” còn chú ý nhiều đến việc rèn luyện kĩ năng diễn đạt thông qua ngôn ngữ nói và viết cho học sinh. Về cơ bản, khi triển khai phương pháp “Bàn tay nặn bột” cần thực hiện theo 10 nguyên tắc sau:
Thứ nhất: Học sinh quan sát sự vật, hiện tượng trong thực tế gần gũi với các em để các em dễ cảm nhận, dễ thực nghiệm trên chúng.
Thứ hai: Trong quá trình tự thực nghiệm, học sinh đưa ra ý kiến, nêu thắc mắc, kết luận riêng và thảo luận trong tập thể (nhóm, cả lớp) từ đó rút ra kiến thức khoa học.
Thứ ba: Giáo viên chỉ thực hiện vai trò đề xuất, tổ chức các thực nghiệm cho học sinh theo một tiến trình sư phạm chặt chẽ. Giáo viên không làm sẵn cho học sinh.
Thứ tư: Áp dụng phương pháp này cần một thời lượng tối thiểu là 2 giờ/tuần trong nhiều tuần liền cho một đề tài. Tính liên tục của các hoạt động và những phương pháp giáo dục được bảo đảm suốt trong thời gian học tập.
Thứ năm: Mỗi học sinh có quyển vở thực hành riêng do chính các em ghi chép theo ngôn từ và cách thức của riêng mình.
Thứ sáu: Mục đích chính của phương pháp này là học sinh tiếp nhận được các khái niệm khoa học và kĩ thuật thực hành. Song song đó là củng cố ngôn ngữ viết và nói của các em.
Thứ bảy: Phụ huynh học sinh và tất cả mọi người xung quanh cần được khuyến khích hỗ trợ những điều mà học sinh, lớp học cần để thực nghiệm.
Thứ tám: Các đối tác khoa học (trường ĐH, CĐ, trường nghề, viện nghiên cứu…) ở địa phương cần giúp các hoạt động của lớp theo khả năng của mình.
Thứ chín: Ngành giáo dục, trường sư phạm giúp giáo viên các kinh nghiệm và phương pháp giảng dạy.
Thứ mười: Giáo viên cần chủ động tự học, tự tìm hiểu tài liệu, kiến thức liên quan; trao đổi với đồng nghiệp, các nhà khoa học… để nâng cao kiến thức. Giáo viên là người chịu trách nhiệm giáo dục và đề xuất những hoạt động của lớp mình phụ trách.
Áp dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” vào dạy học là chỉ ra con đường để học sinh đến với chân lí, kiến thức. Điều này gần giống với quá trình tìm ra kiến thức mới của các nhà khoa học, vì đối với học sinh là quá trình nhân tạo có sự định hướng giúp đỡ của giáo viên. Học sinh tiếp cận vấn đề đặt ra qua tình huống (câu hỏi lớn của bài học); nêu các giả thuyết, các nhận định ban đầu của mình; đề xuất và tiến hành các thí nghiệm nghiên cứu; đối chiếu cách làm thí nghiệm và kết quả với các nhóm khác; nếu không phù hợp, học sinh phải quay lại điểm xuất phát, tiến hành lại các thí nghiệm hoặc thử làm lại các thí nghiệm như đề xuất của các nhóm khác để kiểm chứng; rút ra kết luận và giải thích cho vấn đề đặt ra ban đầu. Vì vậy, áp dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong giảng dạy phải theo 5 bước sau:
Bước 1: Tình huống xuất phát và câu hỏi nêu vấn đề.
Bước 2: Bộc lộ biểu tượng ban đầu của học sinh.
Bước 3: Đề xuất câu hỏi (hoặc giả thuyết) và giải pháp (phương án) tìm tòi, nghiên cứu.
Bước 4: Tiến hành thực hiện giải pháp tìm tòi, nghiên cứu.
Bước 5: Kết luận kiến thức.
Với tiến trình 5 bước của phương pháp “Bàn tay nặn bột” thì giáo án lên lớp của giáo viên không thực hiện theo cách làm truyền thống mà chỉ ghi chú các bước cần thực hiện, một số điểm mấu chốt mà giáo viên cần lưu ý. Ngoài ra, giáo viên cần dự kiến một số tình huống xảy ra trên lớp. Tùy theo các tình huống thực tế diễn ra ở lớp học, giáo viên xử lý và điều khiển lớp học theo đúng ý đồ sư phạm.
Trong điều kiện chương trình, sách giáo khoa hiện nay chưa thuận tiện cho việc giảng dạy theo phương pháp “ Bàn tay nặn bột”, các tổ chuyên môn trong nhà trường có thể lựa chọn các bài, các mục nhỏ trong bài phù hợp với phương pháp này, còn các mục khác dạy theo phương pháp khác; nghiên cứu và thống nhất gộp các bài học có cùng chủ đề hoặc có các chủ đề liên quan với nhau để dạy nhằm đảm bảo tính liên tục của kiến thức. Bên cạnh đó, có thể chọn một chủ đề khoa học hoặc một số chủ đề có liên quan với nhau trong các bài học ở sách giáo khoa để tập hợp thành một chủ điểm và dạy theo phương pháp “ Bàn tay nặn bột” vào giờ hoạt động ngoài giờ lên lớp, hoạt động ngoại khóa, giúp học sinh có thời gian và điều kiện làm thí nghiệm, trao đổi, thảo luận nhiều hơn.
Sự thành công của tiết học áp dụng phương pháp “ Bàn tay nặn bột” chính là năng lực điều khiển tiết học của giáo viên và lựa chọn các thí nghiệm xác đáng, phù hợp, rõ ràng. Vì vậy, đối với giáo viên cần nâng cao khả năng tự học, tự bồi dưỡng, tìm hiểu, nghiên cứu để có kiến thức khoa học tự nhiên vững vàng, chủ động, linh hoạt với các tình huống xảy ra trong tiết học, đưa tiết học diễn ra theo đúng mục tiêu đề ra.
Cùng với các phương pháp dạy học tích cực khác, việc ứng dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong trường tiểu học không chỉ khuyến khích tư duy, hình thành cho học sinh một thế giới quan khoa học và niềm say mê khoa học mà còn nâng cao năng lực, phẩm chất cho học sinh, từng bước đáp ứng nhu cầu về nguồn nhân lực cho tương lai phát triển của đất nước, góp phần đổi mới căn bản, toàn diện Giáo dục và Đào tạo..
